Hvað er beinþynning?
Beinþynning einkennist af minnkuðu magni af steinefnum í beinvef, aðallega kalki, og misröðun á innri byggingu beinsins með þeim afleiðingum að beinstyrkur minnkar og hættan á beinbrotum eykst. Beinþynning er einkennalaus þar til eitthvert bein brotnar. Beinbrot orsaka bæði bráða og langvinna verki og oft á tíðum skilur beinbrot eftir sig viðvarandi verki og færnisskerðingu með þeim áhrifum að lífsgæði einstaklingsins sem fyrir brotinu varð minnka. Allt fram á síðustu áratugi var beinþynning talin óumflýjanleg og hluti af hrörnunarástandi öldrunar, sem ekkert væri unnt að gera við. Beinþynning er sjúkdómsástand sem bæði konur og karlar verða fyrir en með réttri forvörn er unnt að tefja framskrið sjúkdómsins og koma í veg fyrir afleiðingar beinþynningar þ.e. beinbrotin. Rannsóknum á beinþynningu hefur fleygt fram á síðustu áratugum og rannsakendur hafa stuðlað að umtalsverðum framförum í kunnáttu um beinþynningu. Þar má nefna athyglisverðar rannsóknir Gunnars Sigurðssonar, prófessors við læknadeild HÍ, þar sem hann í samvinnu við öldrunarrannsókn Hjartaverndar hefur hannað áhættureikni fyrir 10 ára áhættu á beinbrotum – sjá nánar annars staðar í blaðinu.
Algengi beinþynningarbrota
Alþjóðlegu beinverndarsamtökin – International Osteoporosis Foundation (IOF), áætla að þriðja hver kona og áttundi hver karl brotni af völdum beinþynningar einhvern tíma á ævinni. Þetta er í samræmi við íslenska faraldsfræðilega rannsókn úr Eyjafirði, sem sýndi að önnur hver fimmtug kona og þriðji hver fimmtugur karl geti búist við beinbroti síðar á lífsleiðinni. Á Íslandi er gert ráð fyrir að um 1200–1400 beinbrot megi árlega rekja til beinþynningar. Algengust eru framhandleggsbrot, en alvarlegust eru mjaðmabrot sem eru rúmlega 200 ár hvert hér á landi. Samfallsbrot í hrygg hafa hins vegar fengið minni athygli. Þau eru að hluta til vangreind, en erlendar rannsóknir sýna að allt að þriðja hvert samfallsbrot er ekki staðfest með röntgenmyndatöku og því ógreint. Íslensk rannsókn sem kannaði lífsgæði 300 íslenskra kvenna með tilliti til samfallsbrota í hrygg af völdum beinþynningar sýndi að þriðja hver kona sem reyndist hafa samfallsbrot í hrygg vissi ekki um að hún hefði það.
Alþjóðlegar sjúkdómsskilgreiningar
Beinþéttni er mæld með svokölluðum beinþéttnimælum – sjá nánar hér að neðan. Stuðst er við þunnan röntgengeisla sem sendur er í gegnum líkamann. Geislamagnið sem viðkomandi verður fyrir er mjög lítið og samsvarar háloftageislun sem flugfarþegar verða fyrir hálfa leiðina til Kaupmannahafnar. Niðurstöðurnar eru síðan gefnar upp annað hvort sem prósentuhlutfall (%) eða sem fjöldi staðalfrávika (SD) frá aldursmeðaltali. Alþjóðaheilbrigðisstofnunin eða WHO hefur hins vegar skilgreint beinþynningu sem hlutfall af hámarksbeinþéttni ungra kvenna. Eru þau gildi einnig gefin upp sem prósentuhlutfall (%) og sem fjöldi staðalfrávika frá meðaltalinu og er sú tala nefnd T-gildi. T-gildið er gott spágildi um beinþynningarbrot – sérstaklega með tilliti til samfallsbrota í hrygg og mjaðmabrota. Í raun er áreiðanleiki T-gildisins um beinbrotaáhættu sambærilegur og blóðþrýstingur spáir fyrir um kransæðastíflu eða heilaáföll og telst því beinþéttnimæling gott tæki til að meta brotaáhættu.
Samkvæmt alþjóðlegum skilgreiningum er talið að þegar beinþéttnin hefur fallið um 2,5 staðalfrávik frá hámarksmeðaltalinu (T-gildið -2,5 ) þá er brotahættan orðin marktæk og unnt að tala um sjúkdómsástand eða beinþynningu. Samkvæmt þessari skilgreiningu WHO má ætla að um fimmtugt séu um 10% kvenna með beinþynningu og allt að þriðjungur við 65 ára aldur. Um helmingur allra 75 ára kvenna uppfylla þessi greiningarskilmerki hér á landi.
Beinþéttnimælingar
Fullkomnir beinþéttnimælar eru staðsettir á Landspítala háskólasjúkrahúsi í Fossvogi (LSH) og á Sjúkrahúsinu á Akureyri (FSA). Nýlega var þriðji mælirinn settur upp í Hjartavernd og er hann notaður til rannsókna. Til að tryggja góðan aðgang að þessum mælum geta konur 45 ára og eldri og karlar 55 ára og eldri pantað beinþéttnimælingu á LSH og FSA án milligöngu heilsugæslu. Yngri einstaklingar þurfa tilvísun til beinþéttnimælingar. Þá eru til á landinu nokkrir einfaldari beinþéttnimælar, svokallaðir hælmælar. Hælmælar eru góð tæki til skimunar. Þeir sem koma vel út úr hælmælingu eru að öllum líkindum með góðan beinstyrk en þeir sem eru með lág beinþéttnigildi við hælmælingu ættu að fara í ítarlegri mælingu. Einnig er unnt að mæla beinþéttni með tölvusneiðmyndatækni.
Beinþéttnimælingar eru nákvæm og hraðvirk aðferð en aðeins tekur um 15–20 mínútur að framkvæma fullkomna mælingu. Þá er nákvæmni mælinga mikil þannig að unnt er að fylgja einstaklingum eftir m.t.t. beintaps og meðferðarárangurs.
Betra er heilt en vel gróið – forvarnir mikilvægar!
Beinvernd er mikilvæg alla ævi – hvort sem maður hefur beinþynningu eða ekki – “kalk við hæfi alla ævi” ásamt nægilegri inntöku af D-vítamíni og reglulegum líkamsæfingum er öllum nauðsynleg til að viðhalda góðri beinheilsu. Styrktaræfingar fyrir þá sem yngri eru en jafnvægisæfingar og byltuvarnir fyrir þá eldri. Þá er nauðsynlegt að takmarka reykingar og áfengisneyslu. Eðlileg líkamsþyngd er einnig mikilvæg. Svokallaðar skeljabuxur geta líka komið að gagni til að fyrirbyggja mjaðmabrot hjá einstaklingum með beinþynningu.
Hvað ákvarðar lyfjameðferð?
Það eru ekki einungis niðurstöður beinþéttnimælingar sem ákvarða lyfjameðferð heldur einnig aðrir áhættuþættir s.s. byltur, langvinnir sjúkdómar, langtímameðferð með sykursterum, snemmkomin tíðahvörf, grannholda líkamsbygging, hvort móðir viðkomandi hafi mjaðmabrotnað og einnig hvort viðkomandi einstaklingur hafi sjálfur fengið beinbrot við lítinn áverka.
Hvenær skal grípa til lyfjameðferðar?
Fjölmargar rannsóknir hafa sýnt að lyfjameðferð getur viðhaldið beinþéttni og jafnvel aukið beinmassann auk þess að draga marktækt úr áhættunni á beinbrotum. Þegar ákvörðun um meðferð er tekin er hún til margra ára og því nauðsynlegt að hafa í huga að velja einstaklinga þar sem meðferðin skilar árangri. Landlæknisembættið hefur gefið út klínískar leiðbeiningar bæði hvað varðar beinþynningu hjá konum eftir tíðahvörf og einnig vegna beinþynningar af völdum sykurstera.
Hvaða lyf eru í boði?
Lyf sem notuð eru gegn beinþynningu verða að hafa sannað sig í alþjóðlegum rannsóknum með tilliti til öryggis og hvað varðar fækkun beinbrota. Fimm megin lyfjaflokkar hafa sannað meðferðargildi sitt; hormónauppbótarmeðferð, lyf með mótandi áhrif á östrógenviðtaka (svokölluð SERM-lyf), bisfosfónöt, strontíum og að lokum paratýrin sem er kalkhormón.
Lyf úr bisfosfónatflokknum eru algengust þegar meðhöndla á þá sem hafa beinþynningu en til þess lyfjaflokks teljast nokkur lyf; Fosamax og Fosamax vikutafla, Fosavance, Optinate og Optinate Septimum auk Bonviva, sem tekin eru daglega, vikulega eða mánaðarlega – sjá mynd. Þá er einnig unnt að fá bisfosfónöt lyfin gefin í æð, t.d ef þau þolast ekki í töfluformi (Bonviva og Aklasta).
Meðferðarárangur af bisfosfónötum hefur verið rannsakaður í fjölmörgum rannsóknum, einnig í langtímarannsóknum, bæði meðal kvenna og karla. Rannsóknir sýna að hlutfallsáhættan á samfallsbrotum í hrygg minnkar um helming og mjaðmabrotum fækkar einnig, sérstaklega hjá þeim sem hafa lægsta beinþéttni. Bisfosfónatlyfin þolast almennt vel. Þó þarf að fylgja ákveðnum reglum við inntöku lyfjanna sem kalla á sérstaka varfærni. Taka skal öll bisfosfónöt á fastandi maga að morgni og nauðsynlegt er að vera í uppréttri stöðu næstu ½–1 klukkustund eftir töfluinntökuna og drekka 1–2 vatnsglös. Hvorki má taka kalk né D-vítamín og ekki neyta matar eða annara drykkja í klukkustund eftir inntöku lyfjanna. Mörgum sem hafa verki í baki eftir samfallsbrot finnst þessi morgunathöfn erfið og kjósa því viku- eða mánaðartöfluna. Þessar inntökureglur eru settar til að koma í veg fyrir ákveðnar aukaverkanir sem lyfin hafa á vélinda og til að tryggja frásog lyfjanna úr meltingarveginum.
Góður meðferðarárangur tryggir betri lífsgæði
Markmið sjúkdómsmeðferðar er að gera líf sjúklinga eins þægilegt, virkt og ánægjulegt og mögulegt er – það er því ekki nóg að bæta árum við lífið heldur þarf einnig að gæða árin betra lífi. Beinþynning er sjúkdómur sem getur valdið umtalsverðri lífsgæðaskerðingu með hreyfihömlun, andlegri vanlíðan og félagslegri einangrun. Því er nauðsynlegt að huga að forvörnum og í völdum tilfellum gefa sérhæfa meðferð svo unnt sé að koma í veg fyrir ótímabær beinbrot og þannig tryggja velferð og lífsgæði einstaklinga.
Kolbrún Albertsdóttir
Björn Guðbjörnsson
